Cúm mùa là một bệnh truyền nhiễm cấp tính (do Influenza virus gây nên) thường xảy ra trong giai đoạn chuyển mùa và phổ biến trên toàn thế giới. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu đúng về cúm mùa, về vắc xin cúm và việc tiêm phòng cúm mùa nên có thể dẫn đến nhiều hệ luỵ đáng tiếc.
Theo thống kê của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), mỗi năm cúm mùa cướp đi sinh mạng của khoảng 650.000 người trên thế giới, với khoảng 10 triệu ca nhập viện. Đến tháng 2/2025, tính riêng tại Mỹ có tới 13.000 ca tử vong với 310.000 người nhập viện và 24 triệu ca mắc.
Tại Việt Nam, cúm mùa gây ra gánh nặng bệnh tật vô cùng lớn: mỗi năm, trung bình có trên 800.000 người mắc cúm, số ca mắc thường gia tăng mạnh vào các thời điểm giao mùa. Đặc biệt, nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, cúm mùa có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng như: viêm phổi, nhiễm trùng tai, co giật,…. và những hệ lụy không ngờ như đau tim, đột quỵ,…
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khẳng định, cách hiệu quả nhất để phòng bệnh cúm mùa là tiêm vắc xin đầy đủ, đúng lịch, vắc xin cúm đã được chứng minh an toàn, hiệu quả có thể tới 98% và đã được sử dụng trong hơn 50 năm qua.
- Cúm mùa có bao nhiêu loại?
Cúm mùa được chia làm 4 loại gồm cúm A, cúm B, cúm C và cúm D
Trong đó tác nhân gây bệnh chủ yếu chủng vi rút cúm A(H3N2), A(H1N1). Virus cúm A có cơ chế “reassortment” (tái tổ hợp gen) giúp chúng có thể ‘thích nghi” với môi trường vật chủ và từ đó bùng phát gây ra các đại dịch nguy hiểm. Có thể kể đến như đại dịch cúm H1N1 (năm 1918) gây ra 500.000 – 700.000 trường hợp ca tử vong tại Hoa Kỳ, trong đó khoảng 200.000 trường hợp xảy ra chỉ riêng vào tháng 10 năm 1918 – và ước tính khoảng 30-40 triệu ca tử vong trên toàn thế giới, đa số xảy ra ở tuổi 15-35. Đại dịch cúm H3N2 năm 1968 (cúm Hồng Kông) đã khiến 34.000 người tử vong tại Hoa Kỳ và khoảng 1 triệu cái chết trên toàn thế giới. Virus cúm A không chỉ gây bệnh trên người mà còn trên gia cầm, động vật hoang dã.
Cúm B có 2 chủng B (Yamagata) và B (Victoria), thường thay đổi chậm hơn về đặc tính di truyền và kháng nguyên so với cúm A. Cúm C không gây hại đáng kể đến sức khỏe cộng đồng và cúm D thì chủ yếu lây nhiễm cho bò.
Thời gian ủ bệnh của virus cúm ngắn, thường từ 1-5 ngày, trung bình là 2 ngày. Thời kỳ lây bệnh khoảng 1-2 ngày trước khi khởi phát và 3-5 ngày sau khi có triệu chứng lâm sàng.
- Phân biệt cảm cúm và cảm lạnh?
Các triệu chứng lâm sàng của cúm mùa và cảm lạnh khá giống nhau. Để phân biệt chính xác, phương pháp duy nhất là thông qua xét nghiệm virus. Do đó, nếu nghĩ rằng có thể bị cúm, hãy đến gặp bác sĩ để được kiểm tra trong vòng 48 giờ đầu tiên sau khi xuất hiện các triệu chứng.
- Vắc xin cúm mùa là gì?
Vắc xin cúm là loại vắc xin phòng ngừa sự xâm nhập và tấn công của các chủng virus cúm. Tiêm ngừa vắc xin cúm hằng năm mang lại những lợi ích to lớn, giúp trẻ em và người lớn giảm tối đa tỷ lệ mắc bệnh, nguy cơ biến chứng nặng, nhập viện và tử vong do.
Vắc xin cúm bảo vệ cơ thể bằng cách tạo ra kháng thể đặc hiệu chống lại virus cúm, các kháng thể này sẽ có sau khi chủng ngừa khoảng 2-3 tuần. Các kháng thể đặc hiệu này sẽ giúp tiêu diệt virus (trung hòa virus) khi cơ thể tiếp xúc với mầm bệnh cúm nhằm giúp giảm khả năng nhiễm bệnh và giảm mức độ nặng của bệnh nếu có bị mắc…
- Nên tiêm phòng cúm mùa vào thời điểm nào, tháng mấy trong năm?
Đặc biệt, theo nghiên cứu của các nhà dịch tễ học, cúm mùa thường đạt đỉnh vào tháng 2-4 và 9-10 hằng năm, có xu hướng gia tăng vào mùa đông – xuân. Nên tiêm vắc xin cúm càng sớm càng tốt, vào thời điểm trước đợt dịch 2-4 tuần. Tuy nhiên, nồng độ kháng thể sẽ giảm dần theo thời gian, và các chủng virus cúm thay đổi liên tục từ năm này sang năm khác, đó là lý do tại sao công thức vắc xin phòng cúm luôn được cập nhật mỗi năm để phù hợp với chủng virus hiện đang lưu hành và việc tiêm nhắc lại vắc xin cúm hằng năm là rất cần thiết để duy trì hàng rào miễn dịch tối ưu nhất.
Vì vậy, có thể nói nếu bạn tiêm cúm vào thời điểm đỉnh của dịch thì gần như không có hiệu quả do virus cúm đã “tiến hóa” và cơ thể bạn đã tự sản sinh được miễn dịch cộng đồng.
- Đối tượng nên tiêm phòng vắc xin cúm?
Vắc xin cúm không chỉ quan trọng với trẻ em, mà còn cần thiết cho cả người lớn. Tiêm vắc xin cúm là một giải pháp toàn diện xây dựng “lá chắn thép” để bảo vệ sức khỏe.
Cúm cũng khiến các bệnh lý mạn tính trở nên tồi tệ hơn. Ví dụ, người mắc bệnh hen suyễn mạn tính dễ bị các cơn hen suyễn kịch phát hành hạ nếu mắc bệnh cúm, bệnh nhân suy tim sung huyết mạn tính có thể khiến tình trạng bệnh nghiêm trọng hơn dưới sự tác động của cúm.
Trung tâm Kiểm soát Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) khuyến cáo, ai cũng có thể mắc cúm mùa, không phân biệt độ tuổi, giới tính,… đặc biệt nhóm đối tượng có nguy cơ cao dễ gặp biến chứng nhất, được khuyến khích cần tiêm phòng cúm mùa càng sớm càng tốt gồm:
- Người trên 65 tuổi;
- Phụ nữ đang mang thai hoặc dự định mang thai;
- Trẻ em, đặc biệt ở những trẻ dưới 5 tuổi;
- Người có các bệnh lý mạn tính: hen suyễn, tiểu đường, tim mạch, ung thư,…
- Người nhiễm HIV/AIDS;
- Người có tiếp xúc trực tiếp với những người thuộc nhóm nguy cơ cao nhiễm cúm.
Tuy nhiên, không phải cứ sử dụng vắc xin cúm là cơ thể bạn sẽ hoàn toàn miễn nhiễm với virus cúm, điều này còn tùy thuộc vào sự đáp ứng miễn dịch của cơ thể và chủng virus cúm mà bạn có thể mắc phải.
- Cơ chế hoạt động và đối tượng sử dụng của từng loại vắc xin cúm mùa
- Vắc xin phòng bệnh cúm bất hoạt (inactivated influenza vaccine – IIV)
Đây là loại vắc xin cúm được điều chế từ virus cúm đã bất hoạt, tức là virus cúm sau được nuôi cấy, đã bị làm chết bằng nhiệt, tia xạ hoặc hóa chất. Mặc dù virus đã chết nhưng kháng nguyên vẫn còn, hệ miễn dịch vẫn hoạt động tạo kháng thể kháng bệnh như bình thường.
Vắc xin phòng cúm bất hoạt được triển khai tiêm chủng cho trẻ em từ 6 tháng tuổi trở lên và người lớn, bao gồm cả phụ nữ mang thai và những người mắc bệnh mạn tính. Trẻ em từ 6 tháng – 9 tuổi chưa từng tiêm vắc xin cúm mùa trước đây nên được tiêm 2 liều cách nhau tối thiểu 1 tháng. Tiêm vắc xin ngừa cúm đầy đủ trong thai kỳ sẽ bảo vệ cả bà mẹ và trẻ sơ sinh chống lại bệnh cúm.
Hiện nay, 4 loại vắc xin cúm đang được sử dụng tại Việt Nam gồm: Vaxigrip Tetra (Pháp), Influvac Tetra (Hà Lan), GC Flu GCFlu Quadrivalent (Hàn Quốc) và Ivacflu-S (Việt Nam) đều được sản xuất theo cơ chế bất hoạt. Sau khi tiêm các loại vắc xin, người được chủng ngừa có thể xuất hiện các phản ứng không mong muốn như: sốt nhẹ, khó chịu, sưng tại chỗ tiêm, đau cơ,… Các triệu chứng này sẽ tự khỏi trong 1-2 ngày mà không ảnh hưởng đến sức khỏe.
- Vắc xin cúm tái tổ hợp (recombinant influenza vaccine – RIV)
Đây là loại vắc xin được điều chế theo công nghệ tái tổ hợp tức là phương pháp không sử dụng mẫu virus vắc xin ứng cử viên và trứng gà trong quá trình sản xuất. Hiện tại, vaccine cúm mùa tái tổ hợp và vắc xin cúm dựa trên nuôi cấy tế bào là 2 loại vắc xin cúm không có trứng duy nhất được phép sử dụng tại Hoa Kỳ. Theo dữ liệu từ các nghiên cứu lâm sàng, độ an toàn của vắc xin cúm tái tổ hợp tương đương với các loại vắc xin cúm khác.
- Vắc xin cúm sống giảm độc lực (live attenuated nasal spray influenza vaccine – LAIV)
Vắc xin cúm sống giảm độc lực là loại vắc xin có chứa virus đã làm giảm độc lực hoặc suy yếu để không thể gây bệnh. LAIV hiện chỉ được chấp thuận sử dụng cho những người từ 2–49 tuổi không mắc các bệnh lý cơ bản. Vắc xin cúm sống giảm độc lực được dùng dưới dạng xịt mũi, 1 liều duy nhất; nhưng trẻ em từ 2 đến dưới 9 tuổi chưa được chủng ngừa cúm theo mùa trong các mùa cúm trước nên được tiêm 2 liều, cách nhau ít nhất 4 tuần. Tuy nhiên, vì là vắc xin sống, nên những đối tượng dưới đây nên thận trọng khi tiêm loại vắc xin này, bao gồm:
- Trẻ em dưới 2 tuổi;
- Người lớn trên 50 tuổi;
- Phụ nữ mang thai;
- Người có tiền sử dị ứng nghiêm trọng với bất kỳ thành phần nào của vắc xin;
- Người bị dị ứng với trứng gà;
- Những người có hệ miễn dịch yếu (ức chế miễn dịch);
- Người mắc các bệnh lý mạn tính như tiểu đường, tim mạch hoặc phổi;
- Trẻ em từ 2 – 4 tuổi bị hen suyễn hoặc có tiền sử thở khò khè trong 1 năm qua.
- Vắc xin phòng cúm có mấy loại? Phòng được những loại virus nào?
Vắc xin cúm gồm 4 loại: Influvac Tetra (Hà Lan), GC Flu (Hàn Quốc), Ivacflu-S (Việt Nam) và Vaxigrip Tetra (Pháp).
- Vắc xin cúm Tứ giá Vaxigrip tetra (Pháp)
Vắc xin Vaxigrip Tetra do tập đoàn dược phẩm hàng đầu Sanofi Pasteur (Pháp) nghiên cứu sản xuất và đưa vào sử dụng từ năm 2016, cho đến nay vắc xin này đã có mặt tại hơn 100 quốc gia trên toàn Thế giới. Vắc xin có hiệu quả bảo vệ lên đến 80% phòng bốn chủng virus cúm gây gánh nặng bệnh tật lớn hiện nay là chủng cúm A (A/H3N2, A/H1N1) và chủng cúm B (Yamagata, Victoria).
Trước đây Việt Nam có vắc xin cúm tam giá chỉ chứa 3 chủng gồm 2 chủng cúm A là A/(H3N2), A/(H1N1) và một chủng cúm B (hoặc Yamagata hoặc Victoria). Mỗi năm, các nhà sản xuất phải dự đoán 1 chủng cúm B sẽ lưu hành trong mùa cúm tới để đưa vào sản xuất vắc xin tam giá, tuy nhiên việc dự đoán này rất khó khăn và thường không chính xác. Các kết quả nghiên cứu dịch tễ học về sự thay đổi kháng nguyên bề mặt cũng sự phân bố các chủng virus cúm trên toàn cầu cho thấy, sự lưu hành các chủng virus cúm không giống nhau. Trong khi virus cúm A bùng phát vào tháng 2-3, thì virus cúm B lại phát triển mạnh hơn vào tháng 11-3.
Vắc xin Vaxigrip Tetra có duy nhất 1 hàm lượng 0,5 ml cho trẻ từ 6 tháng tuổi và người lớn với lịch tiêm được khuyến cáo như sau:
- Trẻ từ 6 tháng đến dưới 9 tuổi chưa được tiêm ngừa trước đó: 2 mũi cách nhau tối thiểu 4 tuần. Sau đó tiêm nhắc lại 1 mũi hàng năm.
- Trẻ từ 9 tuổi trở lên và người lớn chưa được tiêm ngừa trước đó: Tiêm 1 mũi và tiêm nhắc lại hàng năm.
- Vắc xin cúm Tứ giá Influvac Tetra (Hà Lan)
Vắc xin cúm Tứ giá Influvac Tetra là loại vắc xin Tứ giá thế hệ mới được nghiên cứu, phát triển và sản xuất bởi hãng Abbott – Hà Lan, được sử dụng phổ biến để ngăn ngừa bệnh cúm mùa có nguy cơ cao bùng phát vào thời điểm giao mùa như Xuân – Hè hoặc Thu – Đông. Hiện nay, vắc xin cúm Tứ giá thế hệ mới Influvac Tetra có khả năng phòng được 4 chủng virus cúm nguy hiểm, bao gồm 2 chủng cúm A (H1N1, H3N2) và 2 chủng cúm B (Yamagata, Victoria) với hiệu quả bảo vệ cao, giúp giảm thiểu đáng kể tỷ lệ nguy cơ mắc bệnh, dẫn đến biến chứng, nhập viện và tử vong.
Vắc xin cúm Tứ giá Influvac Tetra được chỉ định sử dụng liều lượng 0,5 ml dành cho trẻ từ 6 tháng tuổi đến dưới 9 tuổi chưa tiêm cúm có lịch tiêm 2 mũi với lịch tiêm sau:
- Mũi 1: lần tiêm đầu tiên.
- Mũi 2: cách mũi 1 ít nhất 4 tuần và tiêm nhắc hàng năm.
Đối với các đối tượng là trẻ em từ 9 tuổi trở lên, áp dụng lịch tiêm 01 mũi duy nhất và tiêm nhắc lại hàng năm.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo chỉ cần tiêm nhắc lại vắc xin cúm hàng năm, luôn cách tối thiểu 12 tháng so với mũi trước.
Lưu ý: Từ giữa năm 2021, cả nước khan hiếm vắc xin Tam giá Vaxigrip (Pháp) phòng cúm do hãng dược ngừng sản xuất vắc xin này để chuyển đổi sang vắc xin cúm Tứ giá Vaxigrip Tetra (Pháp) thế hệ mới nhất phòng được 4 chủng nguy hiểm nhất hiện nay.
- Vắc xin Tam giá
Vắc xin Ivacflu-S (Việt Nam) là loại vắc xin phòng bệnh cúm mùa hiệu quả, được sử dụng rộng rãi để phòng ngừa cúm ở người lớn từ 18 đến 60 tuổi.
Phác đồ tiêm: Người lớn (từ 18 tuổi đến 60 tuổi): Tiêm 1 liều 0,5 ml và sau đó nhắc lại hàng năm.
- Vắc xin GC Flu
Vắc xin GC Flu (Green Cross Corporation – Hàn Quốc) là loại vắc xin phòng cúm mùa được sử dụng rộng rãi cho trẻ em từ 36 tháng tuổi và người lớn.
Phác đồ tiêm chủng vắc xin GC Flu được khuyến cáo:
Trẻ từ 36 tháng đến dưới 9 tuổi chưa được tiêm ngừa trước đó:
- Tiêm 2 mũi cách nhau tối thiểu 1 tháng.
- Sau đó tiêm nhắc lại 1 mũi hàng năm.
Trẻ trên 9 tuổi và người lớn chưa được tiêm ngừa trước đó: Tiêm 1 mũi và sau đó tiêm nhắc lại hàng năm.
CDC Hà Nam